Za wolną Polskę

Pierwsza wojna światowa po raz pierwszy od stulecia stworzyła sytuację międzynarodową, w której trzy mocarstwa rozbiorowe stanęły naprzeciw siebie. Dla Polaków pojawiła się niepowtarzalna szansa na odbudowę swojego państwa. Trudne pytanie: u boku którego z walczących państw stanąć powinien nasz naród i z którym wiązać swoje nadzieje - podzieliło wówczas nasze społeczeństwo. Niektórzy widzieli perspektywę zjednoczenia ziem polskich pod berłem carskiej Rosji, inni w ramach państwa austriackiego.  W tym czasie tylko Józef Piłsudski stawiał sobie za cel odzyskanie niepodległości drogą walki zbrojnej. W przełomowym momencie skorzystał ze wsparcia Austrii, gdyż tylko tam mógł tworzyć polskie oddziały zbrojne. Już w 1910 r. działacze niepodległościowi skupieni wokół Piłsudskiego, wykorzystując austriacką ustawę zezwalającą na tworzenie paramilitarnych organizacji młodzieżowych, utworzyli jawny Związek Strzelecki we Lwowie i Towarzystwo „Strzelec” w Krakowie. Wysłannicy „Strzelca” rozpoczęli organizowanie oddziałów w różnych miejscowościach Galicji. W wyniku ich działań w grudniu 1912 r. powstała w Brzeszczach Drużyna Strzelecka. W ślad za nią, w oparciu o członków miejscowego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, utworzono Drużynę Sokolą.

Po wybuchu wojny Piłsudski, za zgodą władz austriackich, ogłosił mobilizację oddziałów strzeleckich. 6. sierpnia 1914 r. na front wyruszył z Krakowa pierwszy oddział zwany kompanią kadrową; w następnych dniach kolejne – z miejsc koncentracji w Sierszy, Krzeszowicach, Suchej i Krakowie. Wśród nich znalazła się również Drużyna Strzelecka z Brzeszcz licząca 47 ochotników. Brali oni udział w walkach na Kielecczyźnie w tych oddziałach, z których w grudniu 1914 r. została utworzona I Brygada Legionów, a w latach następnych również na Lubelszczyźnie, Mazowszu i Wołyniu. W drugiej połowie sierpnia kolejna drużyna, tym razem licząca 28 osób, wyjechała z Brzeszcz do Krakowa. Tam 4. września jej członkowie złożyli przysięgę, po czym zostali wysłani na front w Karpatach, gdzie walczyli w składzie II Brygady Legionów. Łącznie wyruszyło więc z Brzeszcz 75 ochotników. Możliwe, że niektórzy z nich nie byli mieszkańcami tej miejscowości i pochodzili z Jawiszowic, Przecieszyna, Skidzinia lub Wilczkowic. Do tej pory udało się ustalić nazwiska 25 brzeszczan, którzy walczyli w Legionach. Są to: Paweł Borowy, Józef Czernik (II Brygada),  (...) Dobrowolski, Karol Czyż (II Brygada), Leon Gaj (II Brygada), Urban Gach, Ludwik Grzybek (II Brygada), Piotr Hałoń (I Brygada), Eugeniusz Jankowski (I Brygada), Rudolf Jaśko, Józef Kobyłczyk, Ludwik Laber (I Brygada), Antoni Łukowicz, Walenty Malinowski (I Brygada), Jakub Mataniak (II Brygada), Franciszek Morończyk, Wojciech Naras, Miłosław Romanowski, Bogumił Rzempiel (II Brygada), Henryk Rzempiel (II Brygada), Józef Smolec, Stefan Syska, Jan Ślusarczyk, (...) Szczotka, Wilhelm Szymański (II Brygada), Ludwik Tyrna, Józef Walczyk. Spośród legionistów, którzy pochodzili z Wilczkowic znane są nazwiska trzech: Albin Błazenek, Piotr Skowronek, Teofil Zemła.

W tym miejscu należy wspomnieć także tych, którzy zostali wcieleni do armii austriackiej i walczyli na  frontach na Bałkanach, w Alpach lub na wschodzie przeciw Rosji. Wielu z nich wyruszało na wojnę z myślą, iż idą walczyć za Ojczyznę. Świadczy o tym fragment listu jednego ze zmobilizowanych, Władysława Jarnota, który pisał m. in.: „...jedziemy na moskala [...]. Bądź zdrowa bo ja muszę już życie dać za Ojczyznę. [...]”. Spośród brzeszczan do armii austriackiej zmobilizowani zostali: Bonifacy Baran, Wincenty Baran, Ludwik Baraniak, Michał Baraniak, Józef Bielenin, Kazimierz Bielenin, Franciszek Chowaniec, Józef Chowaniec, Wojciech Chowaniec, Józef Husarek, Władysław Jarnot, (...) Kubica z Boru, Władysław Michalski, Marcin Morończyk, Walenty Morończyk, Józef Naras, Alfons Senkowski, Teofil Senkowski, Franciszek Siuta, Stanisław Sroka, Władysław Ślebarski, Franciszek Szromba, Aleksy Targosz, Marceli Targosz, Wacław Targosz, Władysław Targosz, Edmund Tyrna, Teofil Tyrna, Alojzy Włodarczyk, Franciszek Włodarczyk (prawdopodobnie z Przecieszyna), Stanisław Włodarczyk, Władysław Włodarczyk, Józef Wojciech. Z Jawiszowic znamy dwa nazwiska wcielonych do armii austriackiej: Wojciech Fajferek, Władysław Szczerbowski.

11. listopada 1918 r. Józef Piłsudski przejął z rąk Rady Regencyjnej naczelne dowództwo nad tworzącą się armią polską, trzy dni później przejął również władzę cywilną. Z biegiem czasu kształtowały się struktury państwowe niepodległej Rzeczypospolitej. Przed młodym państwem stał jednak problem wytyczenia granic. Jak się okazało w większości przypadków Polacy musieli walczyć o ich kształt zbrojnie. W zmaganiach tych brali również udział brzeszczanie.

23. stycznia 1919 r. wojska czeskie niespodziewanie zaatakowały nieliczne oddziały polskie na terenie Śląska Cieszyńskiego i rozpoczęły marsz w kierunku Skoczowa i Bielska. Na wieść o czeskiej agresji Polacy zaczęli pośpiesznie formować oddziały ochotnicze. W Oświęcimiu taki oddział sformował brat dowódcy II Brygady Legionów, gen. Józefa Hallera, kpt. Cezary Haller. Do jego kompanii zgłosiło się dziewięciu ochotników z Brzeszcz. Znamy nazwiska sześciu z nich. Są to: Paweł Bystroń, Jan Chwiędacz, Franciszek Chwiędacz, Józef Morończyk, Jan Siuta, Jakub Wawro. Walczyli oni w rejonie Zebrzydowic i Kończyc Małych, gdzie ich kompania została rozbita, a sam kpt. Cezary Haller zginął.

W latach 1919-1920 trwały walki o ukształtowanie wschodniej granicy Rzeczypospolitej. W lipcu i sierpniu 1920 r. nabrały one charakteru walk w obronie niepodległości. Dzięki wielkiemu wysiłkowi polskich żołnierzy dowodzonych przez J. Piłsudskiego armia sowiecka została rozbita w dwóch wielkich bitwach: pod Warszawą i nad Niemnem. W zmaganiach z bolszewikami na wschodzie walczyło również wielu mieszkańców Brzeszcz. Znamy nazwiska niektórych z nich. W większości walczyli oni wcześniej w Legionach. Byli to: Kazimierz Bielenin, Józef Czernik, Leon Gaj, Eugeniusz Jankowski, Feliks Kluczny, Józef Kobyłczyk, Ludwik Laber, Paweł Ledwik, Antoni Łukowicz, Walenty Malinowski, Jan Mataniak, Franciszek Morończyk, Miłosław Romanowski, Józef Smolec, Stefan Syska, Ludwik Tyrna, Józef Walczyk.
W latach 1919, 1920 i 1921 brzeszczanie wspierali również powstania niepodległościowe Ślązaków. Chronili powstańców przed pościgiem niemieckiej Straży Granicznej, prowadzili zbiórki pieniędzy, żywności i odzieży, a wielu mieszkańców naszej miejscowości brało czynny udział w walkach. Obecnie znamy 14 nazwisk. Są to: Rudolf Dziubek, Jan Kaizar, Maria Kłuchowa, Jan Kurek, Władysław Magiera, Józef Majcher, Ludwik Małodobry, Józef Mazgaj, Józef Micorek, Jakub Momot, Jan Ptak, Jędrzej Puch, Andrzej Tomala, Jan Włodarczyk. W Jawiszowicach mieszkał uczestnik II powstania Florian Lachendro.

Radosnym ukoronowaniem działań brzeszczan na rzecz Ślązaków był pochód wszystkich organizacji politycznych i społecznych z Brzeszcz do sąsiedniej wsi Wola w dniu przejęcia części Śląska przez polską administrację (26.09.1922).

Obecnie nie jest już możliwe ustalenie dokładnej liczby poległych, ani nazwisk wszystkich uczestniczących w walkach o niepodległość i granice między 1914 a 1920 rokiem.

* Tekst powstał w większości na podstawie materiałów z prywatnego archiwum śp. Feliksa Chowańca. (artykuł opublikowany w Odgłosach Brzeszcz w grudniu 2003 r.)